بازتاب تفکر عثمانی در حادثه ی کربلا
مذهبی
صراط 110
نگارش در تاريخ یک شنبه 3 آذر 1392برچسب:بازتاب تفکر عثمانی در حادثه ی کربلا, توسط اسماعیل بامری

بازتاب تفکر عثمانی در حادثه ی کربلا / محمدرضا هدایت پناه
چکیده
بازشناسی تفکر سیاسی - مذهبی نیروهایی که در مقابل قیام امام حسین (علیه السلام) صف آرایی کردند و به انحای مختلف در شکست آن سهیم بودند از موضوعات مهمی است که می تواند در شناخت دقیق این برهه ی بسیار حساس تاریخ تشیع راه گشا باشد . این مقاله با ارائه ی برخی ادله و شواهد، حاکمیت تفکر عثمانی را بر این نیروها چه در کوفه و چه در کربلا نشان داده و آشکار ساخته که کوفی بودن نیروها را با تشیع آنان مساوی و ملازم دانستن، مغالطه ای تاریخی است که برخی از محققان در نوشته ها و گفت و گوهای خود تبلیغ می کنند و با محکوم کردن شیعیان (رافضه امامیه) به عنوان تنها عامل به وجود آورنده ی حادثه ی کربلا، مراسم عزاداری در روز عاشورا را زیر سؤال می برند . این نوشتار به تعریف مفاهیم عثمانی و ملاک های آن، برای شناخت نیروهای این تفکر و نیز عوامل و زمینه های رشد و توسعه ی آن در کوفه و بازتاب تفکر عثمانی در کوفه و کربلا و حاکمیت آن بر نیروهای مقابله کننده با قیام امام حسین (علیه السلام) پرداخته است .
واژه های کلیدی: مذهب علوی، دین علی (علیه السلام)، مذهب عثمانی، دین عثمان، تشیع سیاسی، تشیع مذهبی، شیعه، شیعه ی آل ابی سفیان، ناصبی، غلو .
مقدمه
حادثه ی عظیم و ارزشمند کربلا توجه محققان زیادی از شیعه و سنی و حتی محققان غیرمسلمان را به خود جلب کرده است و هر یک از زاویه ای به آن نگریسته و آن را مورد بررسی و تحلیل قرار داده اند; اما به نظر می رسد هنوز نکات و مطالب قابل توجهی وجود دارد که، به دلیل حساسیت و یا شهرت، کم تر مورد نقد و بررسی قرار گرفته است; از جمله ی این موارد، شناخت دقیق تفکر سیاسی - مذهبی نیروهای عراقی است که در برابر قیام امام حسین (علیه السلام) صف آرایی کردند و در کوفه و کربلا حزب اموی را یاری رساندند .
اهمیت پرداختن به این موضوع ناشی از جایگاه تاریخی شهر کوفه به عنوان مهد تفکر شیعه و مرکز اجتماع آنان است . این سابقه ی تاریخی با وقوع حادثه ی کربلا در حوزه ی جغرافیای سیاسی این نقطه، بر پیچیدگی تحلیل این نهضت افزوده و سبب شده است تا همیشه به عمد و یا به سهو صورت ظاهری آن مورد توجه قرار گیرد و به آن دامن زده شود تا حقیقت ماجرا و یا قسمت قابل توجهی از آن در ابهام بماند و چهره ی بازیگران و دست اندرکاران واقعی آن آشکار نگردد .
دو عامل مهم مانع شناخت دقیق خط فکری و سیاسی نیروهای معارض شده است: نخست، تبلیغات و سانسور گسترده ی اموی و دیگر، رخ دادن این حادثه در حوزه ی جغرافیای شیعه . این دو عامل مانع آشکار شدن تا نقش گروه های معارض شد، به گونه ای که اگر این حادثه در حوزه ی جغرافیای اموی و عثمانی مانند شام و یا بصره رخ می داد نقش آنان بهتر در تاریخ ثبت می شد .
ناآگاهی از این دو عامل، برخی را در حیرت و سرگردانی قرار داده و از طرفی بهانه ای برای معارضان شیعه شده است تا این اشکال را مطرح کنند که شما با عزاداری در روز عاشورا می خواهید بر چه کسی طعن و ایراد وارد کنید؟ در حالی که هم فکرهای خودتان امام حسین (علیه السلام) را دعوت کردند و در کربلا نیز او را به شهادت رساندند .(ر . ک: طقوس عاشوراء عند الرافضة (1) )
این برداشت های نادرست از شیعیان کوفه در حقیقت به این نکته باز می گردد که کم تر تلاش شده تا حقیقت تفکر سیاسی - مذهبی معارضان قیام امام حسین (علیه السلام) شناخته شود . این نوشتار گامی هر چند کوچک برای جلب توجه محققان به این موضوع و معرفی افکار سیاسی - مذهبی نیروهای معارض در حادثه ی کربلاست .
مذهب عثمانی
عثمانیه اصطلاحی سیاسی و نام فرقه ای است که بستر تاریخی آن به ماجرای کشته شدن عثمان و پس از آن باز می گردد . علمای اهل سنت بر این باورند که مسلمانان تا پیش از کشته شدن عثمان امت واحد بودند; اما پس از این ماجرا به دو گروه مهم سیاسی عثمانی و علوی تقسیم شدند که منشا پیدایش حوادثی در جهان اسلام گردید .(ذهبی، الف، ج 11، ص 236)
بر اساس اعتقاد عثمانیان، عثمان مظلومانه کشته شد . آنان معتقدند که علی (علیه السلام) مخفیانه با گروه های شورشی همکاری و یا رهبری آن را به عهده داشته است; (طبری، الف، ج 3، ص 449; شیخ مفید، ج، ص 210- 211 و 218) دست کم می گفتند او با سکوت و کناره گیری خود با آنان هم نوایی کرده است; در نتیجه تمام این گروه ها مجرم اند و باید قصاص شوند و علی (علیه السلام) نیز در جرم آنان سهیم است . هم چنین خلافت او، به دلیل مخالفت و عدم بیعت گروهی از مسلمانان شام و بصره، مشروعیت نداشته و دوران خلافت او جز دوران فتنه نام دیگری ندارد . از نظر فضیلت و برتری نیز عثمان را بر امیرالمؤمنین (علیه السلام) مقدم می داشتند .(ر . ک: عجلی، ج 1، ص 108; شیخ مفید، ص 85 و ص 207- 211; ابن حجر، ب، ج 6، ص 132 و ج 12، ص 271)
به کسانی که دارای چنین تفکری بودند عثمانی و شیعه ی عثمان می گفتند و چنین عقیده ای دین عثمان در مقابل دین علی (علیه السلام) بود .
نمود تفکر عثمانی
الف) در مسائل سیاسی - نظامی
اولین نمود تفکر عثمانی و تقابل سیاسی - نظامی آن با تفکر علوی در سال 36 در جنگ جمل به رهبری عایشه و طلحه و زبیر بود .
گر چه جنگ جمل به پیروزی حزب علوی انجامید، ولی پیامدهایی داشت که نخستین آنها گرایش مردم بصره به تفکر عثمانی بود و مذهب عثمانی در میان آنان چنان گسترش یافته بود که این شهر قسمتی از شام تلقی می شد که در عراق قرار گرفته است . (صنعانی، ج 4، ص 50; ابن سعد، ج 6، ص 333; المالکی، ص 165)
یک سال پس از جنگ جمل، جنگ صفین با وسعت بیش تری دو تفکر عثمانی و علوی را در مقابل هم قرار داد که نتیجه ی آن به دلایل مختلفی رهایی از شکست حتمی سپاه عثمانی و تضعیف شدید سپاه علوی بود .
پس از صلح امام حسن (علیه السلام) و به قدرت رسیدن معاویه، مذهب عثمانی رونق بیش تری گرفت و در شهرها و مناطق دیگری غیر از بصره و شام مانند جزیره (ابن اعثم، ج 2، ص 350)، یمن (بلاذری، ص 453 و 458; طبری، الف، ج 4، ص 107)، ری (اسکافی، ص 32) و حتی کوفه گسترش یافت . نوع تفکر عثمانی شام و بصره و ری از گونه ی افراطی آن، یعنی ناصبی بوده است .(همانجا)
ب) در مسائل عقیدتی
تفکر عثمانی مانند هر تفکر سیاسی - مذهبی دیگر داری شدت و ضعف بود . دست کم این بود که خلافت امام را قبول نداشتند و شاید بتوان گفت که حد متوسط آن ناخرسندی و ناخشنودی از امیرالمؤمنین (علیه السلام) بود و نوع افراطی آن در نصب و ناصبی ها ظاهر می شد که با سب و لعن امیرالمؤمنین و اهل بیت (علیهم السلام) همراه بود .(معروف الحسنی، ص 186)
عثمانی ها تنها به خلافت تثلیث (یعنی خلافت خلفای سه گانه ابوبکر، عمر و عثمان) اعتقاد داشتند و خلافت امیرالمؤمنین (علیه السلام) را تنها دوران فتنه می دانستد .
این اندیشه تا نیمه ی اول قرن سوم هجری ادامه داشت، تا این که احمد بن حنبل، امام حنابله، مسئله ی تربیع (خلافت خلفای چهارگانه ابوبکر، عمر، عثمان و علی) را مطرح کرد .(ر . ک: جعفریان، صص 191- 220)
مذهب عثمانی در کوفه
با توجه به سابقه ی تاریخی کوفه و تلاش های فرهنگی امیرالمؤمنین (علیه السلام) در شکل دهی اندیشه ی شیعی در میان کوفیان و نیز نقش گروه زیادی از آنان در محاصره و قتل عثمان، شاید در مرحله ی نخست، پذیرش شکل گیری مذهب عثمانی در این شهر مشکل باشد; اما بررسی نکات و حوادث سیاسی مختلفی که در آنجا رقم خورده است، این موضوع را تبیین می کند:
الف) شکل گیری و گسترش تفکر عثمانی در کوفه
تشیع کوفه یکنواخت نبود; اکثر کوفیان، شیعه ی سیاسی بودند و جمعیت اندکی از آنان - هر چند بانفوذ - گرایش تشیع مذهبی داشتند . تشیع سیاسی نیز می توانست بر اثر حوادث سیاسی و فشار و تهدید و تطمیع، خود را به مذهب رسمی حکومت (حزب اموی و مروانی) نزدیک کند . گروهی که از کوفه بر علیه عثمان قیام کردند، شاید اکثریت را رقم می زدند، اما این بدان معنا نیست که کسی از کوفیان طرف دار عثمان نبود (ر . ک: طبری، ج 3، ص 500).
هم چنین در جلسه ی مشورتی با حضور طلحه و زبیر و عایشه که در مکه صورت گرفت پیشنهاداتی مطرح شد که حرکت خود را از کدام شهر آغاز کنند . در باره ی مدینه و شام توافقی حاصل نشد; اما عراق مورد قبول واقع شد . دلیلی که برای این انتخاب مطرح کردند این بود که در بصره زبیر دارای هوادران بسیاری است و در کوفه طلحه طرف داران زیادی دارد .(بلاذری، ص 222; طبری، ج 3، ص 471) هم چنین مردم در مراحل نخست اعزام نیرو برای یاری امیرالمؤمنین (علیه السلام) در جنگ جمل به سبب سخنان ابوموسی اشعری که از دشمنان امام و دارای تمایلات عثمانی بود مردد بودند و پس از اعزام نمایندگان و تهدید مالک اشتر و عزل ابوموسی، جمعیت چند هزار نفری از کوفه اعزام شد . مردم کوفه گرچه در جنگ صفین حضور بهتری از خود نشان دادند، اما به حضور نیروهای مخالف نیز تصریح شده است (منقری، ص 529- 530).
پیامدهای جنگ صفین نیز تاثیر خود را بر مردم کوفه گذاشت . کشته ها و خانواده های زیادی که بی سرپرست شده بودند و معلولیت هایی که پیامد طبیعی هر جنگی است، زمینه ساز تبلیغات زیادی بر ضد امام در کوفه شده بود و امام را مسئول وخامت اوضاع معرفی می کردند .(همانجا) این قضایا بر روی گردانی از امام و گرایش افراد سطحی نگر، شکاک، کناره گیر از مسائل سیاسی و دنیاخواه، به مذهب عثمانی می توانست مؤثر باشد .
معاویه نیز پس از صلح امام حسن (علیه السلام) و بیعت گرفتن از مردم کوفه تلاش چندجانبه ای را آغاز نمود تا شهرهای شیعه نشین را اندک اندک به همان جهتی که منافع او اقتضا می کرد سوق دهد و کوفه به دلیل مرکزیت تشیع و موقعیت ممتازی که داشت، جبهه ی اصلی معاویه به شمار می رفت; بنابراین طبیعی است که برای تغییر اندیشه ی شیعی در این شهر تلاش و توجه بیش تری مبذول گردد; از این رو معاویه در مرحله ی نخست از مردم کوفه بر اساس برائت از امیرالمؤمنین (علیه السلام) بیعت گرفت (جاحظ، ج 2، ص 72) و برای نیل به شیعه زدایی و گسترش و نهادینه کردن مذهب عثمانی در این شهر، اقدامات مهمی انجام داد از جمله:
1- انتصاب حاکمان عثمانی مذهب . معاویه در مرحله ی نخست حاکمانی برای کوفه انتخاب کرد که کاملا گرایش عثمانی و ضد علوی داشتند . کسانی چون عبدالله بن عمرو بن عاص، مغیرة بن شعبه، زیاد بن ابیه، ضحاک بن قیس، حبیب بن مسلمه فهری، نعمان بن بشیر انصاری، عبیدالله بن زیاد و بشر بن مروان .
2- سیاست ارعاب و تطمیع . قتل و مثله کردن، (بغدادی، ص 479; ابن عساکر، ج 8، ص 26) شکنجه، (ابن حجر، ج 7، ص 201) تبعید، (ابن عساکر، ج 6، ص 424; امینی، ج 9، ص 147) زندانی، (شیخ طوسی، ج 1، ص 286; ابن شهرآشوب، ج 2، ص 305) قطع سهمیه از بیت المال و خراب کردن خانه ها (قاضی نعمان، ج 1، ص 171; ابن ابی الحدید، ج 11، ص 45) سیاست هایی بود که در این دوران به شدیدترین وجه ممکن در حق شیعیان اعمال می شد . این دوران یکی از سخت ترین و تلخ ترین دورانی است که تشیع مذهبی کوفه به خود دید .
3- حمایت و تقویت عثمانی مذهبان کوفه . در کنار قتل و تبعید و زندانی کردن شیعیان، کسانی که عثمانی و دوست دار او بودند و فضایلش را انتشار می دادند مورد حمایت کامل کارگزاران اموی قرار گرفتند و حقوق زیادی به آنان داده می شد .(همان، ج 11، ص 44) معاویه طی دستوری به مغیره به او توصیه ی مؤکد کرد تا عثمانی های کوفه را مورد توجه و حمایت خود قرار دهد .(بلاذری، ج 2، ص 252)
سیاست های معاویه برای شیعه زدایی و نهادینه کردن مذهب عثمانی در کوفه در دهه های چهل و پنجاه، می توانست بسیاری را که سست بنیان و یا شکاک و یا به نوعی از سیاست های امیرالمؤمنین (علیه السلام) خشنود نبودند و یا زخم خورده بودند و هم چنین افرادی که از مسائل و جریانات سیاسی کناره گیر بودند، به تغییر گرایش های سیاسی و مذهبی وادار کند و آنان را به گرایش عثمانی سوق دهد . حتی افرادی را که در جنگ ها، امیرالمؤمنین (علیه السلام) را همراهی کرده بودند از گذشته ی خود پشیمان سازد و مذهب فکری آنان را از تشیع سیاسی به عثمانی تبدیل کند .(ر . ک: عجلی، ج 1، ص 461; ابن سعد، ج 7، ص 126; طبرانی، ج 3، ص 111; مزی، ج 5، ص 338; ابن ابی الحدید، ج 4، ص 98)
با این تغییرات سیاسی است که برخی از محله ها و قبایل کوفه یک پارچه به مذهب عثمانی گرایش پیدا می کنند (المشهدی، ص 21; ابن ابی الحدید، ج 4، ص 61- 65) و با حضور این نیروها در کوفه است که مغیره وقتی پیشنهاد ولایت عهدی یزید را به معاویه می دهد با اطمینان به او می گوید که زیاد بصره را راضی خواهد کرد و من کوفه را؟ ! (ابن خلدون، ج 3، ص 16) و از این رو شام و عراق پیش از مدینه با یزید بیعت کردند .(ابن قتیبه، ج 1، ص 175)
افزون بر محله و برخی قبایل، حتی این اختلاف سیاسی می توانست در خانواده ها نیز باشد .(ر . ک: طبری، ج 4، ص 329; شیخ صدوق، ص 119- 120; قاضی نعمان، ج 3، ص 141- 142; بحرانی، ج 2، ص 17) حضور مذهب عثمانی در کوفه تا بدان اندازه بود که وقتی عبدالله بن مطیع از طرف عبدالله بن زبیر حاکم کوفه شد، برای رضایت آنان به سائب بن مالک وعده ی اجرای سیره ی عمر و عثمان را داد .(بلاذری، ج 6، ص 383) گرچه سائب سیره ی عثمان را رد کرد و ضرر سیره ی عمر را کم تر دانست و خواهان اجرای سیره ی امیرالمؤمنین (علیه السلام) شد; اما چنین وعده ای از عبدالله بن مطیع گویای نفوذ و حاکمیت این دو طیف سیاسی - مذهبی در میان توده ی کوفیان است; حتی می توان گفت چنین پیشنهادی غلبه ی مذهب عثمانی را در کوفه می رساند .
ملاک ها و مشخصه های عثمانی مذهبان
افزون بر تعریف تفکر عثمانی از نظر فرقه شناسی چه ملاک ها و مشخصه های خارجی ای نماد تفکر عثمانی است؟ چنانچه ما بتوانیم این نمادها را در عملکرد آنان نشان دهیم بهتر می توانیم به بازتاب این تفکر در حادثه ی کربلا پی ببریم .
شناخت این ملاک ها و نمادها، راه های مختلفی دارد; اما می توانیم آنها را از عمل کرد و از آنچه در باره ی عثمانی مذهبان بیان کرده اند به دست آورد . حاصل این گزارش ها فهرستی است که توضیح آنها به قرار ذیل است .
1- مقدم داشتن عثمان بر امیرالمؤمنین (علیه السلام). این مطلب - چنان که گذشت - حداقل چیزی است که یک عثمانی مذهب بدان اعتقاد دارد .(عجلی، ج 1، ص 108; ابن حجر، ج 6، ص 132 و ج 12، ص 271)
2- بیعت نکردن با امیرالمؤمنین (علیه السلام). عثمانی مذهب ها حکومت امیرالمؤمنین (علیه السلام) را به رسمیت نمی شناختند و از دوران آن حضرت به «دوران فتنه » تعبیر می کردند; البته برخی در مرحله ی نخست بیعت کردند، ولی پس از آن بیعت خود را شکسته و از امیرالمؤمنین (علیه السلام) روی گرداندند; مانند طلحه و زبیر .
3- عدم همراهی با امیرالمؤمنین (علیه السلام) در جنگ های جمل و صفین و نهروان . در باره ی بسیاری از عثمانی مذهبان به این مطلب تصریح شده است; مانند زید بن ثابت و قیس بن ابی حازم .(خطیب بغدادی، ج 11، ص 467) بنابراین افرادی که در سوابق سیاسی شان این نکته بیان شده است، هر چند آنان را «عثمانی » تلقی نکرده اند، اما از نظر رفتارشناسی سیاسی، عثمانی تلقی می شوند .
4- یاری و همراهی کردن معاویه در صفین . معاویه با شعار دفاع از خلیفه ی مظلوم و خون خواهی او، تمام شامیان را به دور خود جمع کرد و در صفین حاضر نمود . در شعری که ایمن بن خریم اسدی سرود، اشاره شده است که هشتاد هزار نفر در کنار معاویه شمشیر به دست گرفتند که دینشان عثمانی بود .(منقری، ص 555- 556)
شاید مورخان نیز بر همین اساس در شرح حال بسیاری که در صفین معاویه را همراهی کردند به عثمانی بودن آنان تصریح کرده اند .
5- بغض و دشمنی نسبت به امیر المؤمنین علی (علیه السلام) و سب و لعن آن حضرت و نیز اهل بیت (علیهم السلام) و تبری از آنان . سب و لعن از نوع افراطی تفکر عثمانی است که معاویه رهبری این تفکر را داشت و امویان و مروانیان نمونه ی کامل این گروه هستند . در باره ی بسیاری از عثمانی مذهبان به این نکته تصریح شده است .(ر . ک: ابن هلال ثقفی، ج 2، ص 558) آنان معمولا از تعبیر کذاب و ابوتراب برای اظهار دشمنی خود و سب و لعن امیرالمؤمنین (علیه السلام) و فرزندان و اصحاب گرامی اش استفاده می کردند . چنان که ابن زیاد پس از حادثه ی کربلا وقتی خواست به امام علی (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) توهین کند از آن دو بزرگوار به کذاب بن کذاب تعبیر کرد .(بغدادی، 480)
6- جعل روایات و دروغ پردازی بر ضد امیرالمؤمنین (علیه السلام). بسیاری از روایات بر ضد امیرالمؤمنین (علیه السلام) پس از بخشنامه ی سیاسی معاویه (ابن ابی الحدید، ج 11، ص 44- 45) در دوران او ساخته و شایع شد . فضیلت تراشی برای عثمان آن قدر شایع شد که خود معاویه دستور توقف آن را داد .(همانجا) سیاست معاویه و بنی امیه این بود که از چهره های مذهبی و فرهنگی صحابه و تابعین استفاده ی ابزاری می کردند و با سیاست شخصیت سازی و شخصیت سوزی به وسیله ی جعل فضایل در باره ی خلفا با فضایل بی شمار امیرالمؤمنین (علیه السلام) به مقابله و معارضه می پرداختند; به عنوان نمونه معاویه از سمرة بن جندب، صحابی مشهور خواست تا بگوید آیات «و من الناس من یعجبک قوله فی الحیاة الدنیا و یشهد الله علی ما فی قلبه و هو الد الخصام × و اذا تولی سعی فی الارض لیفسد فیها و یهلک الحرث و النسل و الله لایحب الفساد» (بقره: 204- 205) در مذمت علی (علیه السلام) نازل شده و آیه ی «و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله » (بقره: 207) در شان و منزلت ابن ملجم . وی با پرداخت چهارصد هزار درهم، سمره را به بیان چنین دروغی راضی کرد .(ابن ابی الحدید، ج 4، ص 73) هم چنین عوانة بن حکم، اخباری مشهور کوفه در جهت خواسته های بنی امیه روایت می ساخت . وی کتابی به نام کتاب سیرة معاویة و بنی امیة نوشت و ابن ندیم از این کتاب در الفهرست خود نام برده است (ابن ندیم، ص 103).
7- ادبیات سیاسی اموی . استعمال تعبیراتی مانند تعبیر از امیرالمؤمنین (علیه السلام) به ابوتراب و از شیعیانش به ترابیه، از جمله ادبیات سیاسی عثمانی مذهبان است . تنها عثمانی ها و در راس آنان امویان و مروانیان از این تعابیر استفاده می کردند; حتی در منابع دیده نشده است که خوارج از تعابیر این استفاده کنند .
8- پذیرش مناصب سیاسی و نظامی از طرف امویان و مروانیان . به طور کلی هر حکومتی کارگزاران خود را از افرادی انتخاب می کند که با سیاست های او موافق باشند; از این رو، طبیعی است که نه معاویه می توانست پست های سیاسی و نظامی را به شیعیان بسپارد و به آنان اعتماد داشته باشد و نه شیعیان حاضر بودند به کمک و همراهی آنان پایه های حکومت معاویه و مروانیان استوار بماند; بنابراین، عدم اعتماد و دوری از هر دو طرف بوده است .
9- هم پیمانی با بنی امیه و عثمانی مذهب ها . این هم پیمانی به گونه های مختلف، مانند پیمان حلف و یا پیمان ولاء صورت می گرفت . این موضوع طبیعی است که موالی و حلفا از نظر سیاسی سمت و سویی را انتخاب کنند که با دیگران عقد ولاء و یا حلف بسته اند و از باب «مولی القوم منهم » با آنان یکی باشند .
10- مخالفت صریح و شرکت در سرکوبی جنبش های شیعی و قتل شیعیان به خصوص تشیع مذهبی . تعداد زیادی را نام برده اند که عثمانی مذهب بوده و در سرکوبی قیام های شیعی و قتل شیعیان نقش ایفا می کرده اند، مانند کسانی که بر ضد حجر شهادت دادند، تا این که حجر و یارانش شهید شدند . معاویه وقتی با اعتراض عایشه در باره ی شهادت حجر و یارانش روبه رو شد به او گفت: کسانی که بر ضد او شهادت داده بودند حجر و یارانش را به قتل رساندند .(ابن کثیر، ج 8، ص 58) البته حجر نیز در وقت شهادت گفت: خدایا تو را بر امت خویش کمک می طلبم . کوفیان بر ضد ما شهادت دادند و شامیان ما را به قتل رساندند .(طبری، ج 4، ص 205)
بازتاب تفکر عثمانی در سرکوبی قیام مسلم
با شروع حرکت مسلم و قیام او بر ضد ابن زیاد به یک باره شاهد ظهور و فعال شدن نمایندگان تفکر عثمانی در کوفه هستیم .
با توجه به رفتارشناسی سیاسی افرادی که مامور ضربه زدن به قیام مسلم و پراکنده نمودن مردم از دور او بودند آشکار می شود که آنان دارای تفکر عثمانی و از هواخواهان باند اموی و دارای سوابق ضد شیعی و بلکه ناصبی بودند، مانند کثیر بن شهاب که در سخنان خود به مردم کوفه از یزید به امیرالمؤمنین تعبیر می کرد و هیچ یک از اشراف کوفه به اندازه ی او بر ضد شیعیان و پراکنده کردن آنان از دور مسلم فعالیت نکرد .
از همان ابتدا که مسلم وارد کوفه شد، عثمانی مذهب ها اهمال کاری و ضعف نعمان (حاکم کوفه)را به یزید گزارش دادند . این افراد عبارت اند از: عمارة بن عقبة بن ابی معیط اموی برادر ولید و عمر بن سعد و عبدالله بن مسلم بن سعید حضرمی، حلیف بنی امیه . این افراد که در عثمانی و اموی بودن آنان هیچ شک و شبهه ای نیست و در صدر نامه ی خود به یزید به این مطلب اقرار کردند (خوارزمی، ج 1، ص 287) اوضاع کوفه را به اطلاع یزید رساندند و در خواست کردند تا فرد دیگری را به جای نعمان بر کوفه حاکم کند . یزید نیز در نامه اش به عبیدالله از این افراد و احتمالا کسان دیگری نیز که برای او نامه نوشته بودند، به عنوان شیعیان خود نام برد .(شیخ مفید، ج 1، ص 288; خوارزمی، ج 2، ص 40) درخواست سریع این گروه از یزید برای جای گزین کردن عبیدالله به جای نعمان، با این که نعمان از عثمانی مذهب هایی است که مورخان به دشمنی آشکار او با امیرالمؤمنین (علیه السلام) و بدزبانی او نسبت به آن حضرت تصریح کرده اند (بلاذری، ج 3، ص 369) گویای این مطلب است که تفکر عثمانی این افراد از نوع افراطی آن بوده است . نامه ی این افراد و به دنبال آن، تعویض نعمان با ابن زیاد، ضربه ی سختی به حرکت شیعیان کوفه بود .
زمانی که هانی بن عروه دستگیر شد و به شدت مورد اذیت و آزار ابن زیاد قرار گرفت و او را به زندان انداختند عمرو بن حجاج زبیدی که خواهرش روعه زن هانی بود با تعداد زیادی از مذحجیان قصر ابن زیاد را به محاصره ی خود در آوردند .
عمرو، نخست با سخنانش، خط سیاسی خود و همراهانش را از مسلم و شیعیان جدا کرد . وی خطاب به ابن زیاد گفت:
من عمرو بن حجاج و این افراد، شجاعان و بزگان مذحج هستند که خود را از طاعت خلیفه و جماعت جدا نکرده اند .
این تعبیر در حق کسانی است که حاکمیت خلیفه را پذیرفته اند چنان که در باره ی مخالفان می گفتند «از طاعت و جماعت خارج شده » و به همین دلیل این افراد را خارجی معرفی می کردند . خواهیم گفت که عمرو بن حجاج در کربلا با صراحت بیشتری به این موضوع در حق خود و کوفیان تحت امرش اعتراف کرد . شاهد این موضوع که مذحجیان گرد آمده به دور عمرو بن حجاج از طرف داران تفکر عثمانی بوده اند، این که مسلم هنگام قیام و تعیین فرماندهان، مسلم بن عوسجه اسدی را فرمانده ربع (از تقسیمات شهری و لشکری است که آنها را به چهار بخش تقسیم می کردند و بر هر یک رییسی قرار می دادند) مذحج و اسد کرد و اصلا نامی از عمرو بن حجاج در این میان نیست; بلکه او در کنار ابن زیاد در قصر دارالاماره بوده است . سابقه ی مذحجیان در باره ی حکمیت نیز نشان می دهد که این قبیله زمینه ی گرایش به مذهب عثمانی را داشته است; زیرا آنان با اصرار زیاد ابوموسی اشعری را که موضع سیاسی او عثمانی و ضد علوی بود به حکمیت انتخاب کردند .(ابن کثیر، ج 8، ص 330) چنانچه در زمان زیاد، ابوبردة بن ابوموسی اشعری که دشمنی او با امیرالمؤمنین (علیه السلام) و مواضع ضد شیعی او در تاریخ معلوم است (طبری، ج 4، ص 199) رییس مذحجیان و بنی اسد بود .(همانجا)
مختار به هنگام قیام مسلم، قصد ملحق شدن به او را داشت، هانی بن ابی حیة الوداعی به عمرو بن حریث موضوع را اطلاع داد . وی عبدالرحمن بن ابی عمیر ثقفی و زائدة بن قدامة بن مسعود را مامور دست گیری او کرد . این افراد - هم چنان که شواهد نشان می دهد - عثمانی بوده اند; (ر . ک: طبری، ج 4، ص 201 و 448 و 285; ابن اعثم، ج 5، ص 108; خوارزمی، ج 1، ص 308) به خصوص عبدالرحمن کسی بود که به انتقام عثمان، سر عمرو بن حمق خزاعی را از تن جدا کرد و آن را برای معاویه فرستاد .(طبری، ج 4، ص 197; ابن حجر، الف، ج 8، ص 32)
از جمله گفت وگوهای مهم که تفکر عثمانی را بر نیروهای ابن زیاد و معارضان قیام مسلم نشان می دهد گفت وگوی مسلم بن عقیل با مسلم بن عمرو باهلی است . وقتی که مسلم را دست گیر کردند و به دارالاماره بردند بر اثر تشنگی، آب طلبید، ولی مسلم بن عمرو به او گفت: از این آب ننوشی تا از حمیم جهنم بچشی . مسلم از او خواست تا خود را معرفی کند . او پیش از این که نام خود را بگوید، تفکر خود را معرفی کرد و گفت: من آن کسی هستم که حق را شناخت آن گاه که تو آن را انکار کردی، و خیرخواه امام خود شد آن گاه که تو او را فریفتی، و از او شنید و پیروی کرد آن گاه که تو به نافرمانی و مخالفت با او برخاستی . من مسلم بن عمرو باهلی هستم . مسلم نیز بسیار گویا به او پاسخ داد که ای پسر باهلی مادرت به عزایت بنشیند . تو به حمیم جهنم و جاودانگی در آتش آن سزاوارتری; زیرا پیروی از آل ابی سفیان را بر پیروی آل محمد مقدم داشته ای .(مفید، ج 2، ص 60; خوارزمی، ص 303) این پاسخ با خطاب امام حسین (علیه السلام) در روز عاشورا که: «یاشیعة آل ابی سفیان ان لم یکن لکم دین و لاتخافون المعاد فکونوا فی دنیاکم احرارا» بسیار شباهت دارد .(طبری، ج 4، ص 344)
در این گفت وگو نکات و مطالب مهمی وجود دارد که نشان می دهد چنین سخنانی ریشه در تفکرات عثمانی دارد و تنها از چنین افرادی صادر می شود:
1 . منع آب از شیعیان و کشتن آنان با لب تشنه به هنگام دست گیری، رفتاری سیاسی است که عثمانی مذهبان پس از کشته شدن عثمان اتخاذ کردند (این موضوع را در بحث منع آب در کربلا توضیح خواهیم داد) . ; بنابراین جهت گیری سیاسی سخنان مسلم بن عمرو خطاب به مسلم بن عقیل شاهد و مؤید تفکر عثمانی اوست .
2 . جهنمی دانستن نماینده ی امام حسین (علیه السلام) به معنای اعترافی است بر جدا دانستن خط سیاسی - مذهبی خود از خط امام حسین (علیه السلام) و شیعیان آن حضرت .
3 . در این گفت و گو مسلم بن عمرو از یزید به «امام » تعبیر کرده که اموی بودن وی را آشکار می سازد . وقتی این مطلب را با آنچه شیعیان در نامه ی خود به امام حسین (علیه السلام) نوشتند مقایسه کنیم که گفتند: «انه لیس لنا امام » تفکر عثمانی این شخص کاملا آشکار می شود .
4 . این اندیشه که هر حرکت و قیامی بر ضد حاکم وقت، محکوم و خروج از دین است، تفکری بود که بنی امیه آن را تبلیغ می کردند .(توضیح این مطلب در ذیل سخنان عمرو بن حجاج در کربلا خواهد آمد).
5 . تصریح مسلم بن عقیل به این که مسلم بن عمرو باهلی از هواداران آل ابوسفیان است .
نامه ها
تفکر عثمانی را می توان از نامه های ارسالی برای امام حسین (علیه السلام) نیز دریافت . به عبارت دیگر قرار گرفتن نام اشراف کوفه چون شبث بن ربعی و حجار بن ابجر و اسماء بن خارجه و عمرو بن حجاج زبیدی و . . . در کنار نام سلیمان بن صرد و مسلم بن عوسجه و حبیب بن مظاهر در بین نویسندگان نامه برای امام چه توجیهی دارد و آیا می توان این دو گروه را از یک حزب سیاسی در کوفه دانست؟
به نظر می رسد در این باره هنوز تامل و دقت لازم صورت نگرفته است و باید مواردی از قبیل: نویسندگان نامه ها، متن نامه ها و برخورد امام با آنان بررسی شود .
الف) نویسندگان نامه ها
تاریخچه ی مواضع سیاسی نویسندگان نامه ها حاکی از آن است که نباید این افراد را از نظر تفکر سیاسی و مذهبی یکسان دانست .
براساس نصوص تاریخی نباید از نظر سیاسی - مذهبی سلیمان و پیروان او را در حزب اشراف کوفه قرار داد; زیرا سلیمان و مسیب بن نجبه و حبیب بن مظاهر و رفاعة بن شداد و عبدالله بن وال، در نامه ای که به امام نوشتند، خود را چنین معرفی کرده ند: «و جماعة شیعته من المؤمنین » . در نامه ای که پس از این نیز نوشتند همین عنوان در صدر آن آمده است (طبری، ج 4، ص 261 و 262). اما در نامه ی اشراف کوفه، اولا هیچ سندی نیست که نشان دهد آنان در خانه ی سلیمان اجتماع کرده اند، (همانند شیعیانی که یا در کربلا حاضر و شهید شدند، مانند حبیب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه و عابس بن شبیب شاکری) و یا از گروه توابین شدند، مانند عبدالله بن وال که نامه ی کوفیان را به امام رساند (طبری، ج 4، ص 262). و مسیب بن نجبه (همان، ص 265) و یا از یاران مختار، مانند رفاعة بن شداد (همان، ص 275 و 541) و عباس (عیاش) بن جعده جدلی .(همان، ص 523) بنابراین، با توجه به این که بزرگان شیعه در خانه ی سلیمان اجتماع کرده بودند، به جا بود که این افراد نیز، که از بزرگان قوم بودند، با آنان همراه می شدند و نامه ای را که آنان نوشته و امضا نموده بودند امضا می کردند; و این شاهدی است بر این که حزب این افراد غیر از گروه سلیمان بوده است . ثانیا این گروه آخرین کسانی بودند که نامه نوشتند و این تاخیر خود قابل تامل است و نشان از عدم اعتقاد این گروه به حرکت امام به سوی کوفه دارد، چنان که از متن نامه ی آنان آشکار است . شاهد این مطلب این که عمر بن سعد برای شانه خالی کردن از پذیرش مسؤولیت سپاه کوفه برای اعزام به کربلا تنها از اشراف کوفه نام می برد . سلیمان به لحاظ صحابی بودن و سابقه ی تاریخی، شخصیت ناشناخته ای در نزد عمر بن سعد و کوفیان نبود .
اشراف کوفه، حتی زمانی که هنوز از ابن زیاد و تهدید و تطمیع های او در کوفه خبری نبود، حاضر نشدند با نماینده ی رسمی امام یعنی مسلم بن عقیل بیعت کنند، با این که شیعیان بلافاصله با او بیعت کردند . ثالثا اشراف کوفه نام های خود را مخفی نگه داشتند و در نامه قید نکردند .
ممکن است تصور شود که چون گروه گروه نامه می نوشتند، نمی توان به این نکته که چرا به همراه بزرگان شیعه یک نامه ی جمعی ننوشتند و در یک انجمن گرد نیامدند اهمیت زیادی داد . اما این توجیه قابل قبول نیست; زیرا:
اولا، از نظر سیاسی اگر چنین توجیهی صحیح باشد، جای سؤال دارد که پس چرا بزرگان شیعه که از نظر تشیع هیچ شبهه ای در باره ی آنان نسیت جدا از هم نامه ننوشتند؟
ثانیا، چرا اشراف کوفه اسامی خود را در نامه قید نکردند، با این که رسم بر این است که شخصی که نامه می نویسد اسم خود را قید می کند؟ اگر این عمل با احتیاط و مخفی کاری در چنین شرایطی توجیه شود، باید دید که چرا بزرگان شیعه چنین نکردند؟ ! علاوه بر این که دعوت برای انجام یک کار بزرگ، با اسامی مخفی، آن هم با توجه به عدم اعتمادی که نسبت به کوفیان بود و استنکاف امام از پاسخ به نامه ها، نمی تواند چندان موضوع احتیاط را توجیه کند; از این رو امام از نامه رسان پرسید که این نامه را چه افرادی نوشته اند (خوارزمی، ج 1، ص 283). آنان با این کار دو روی سکه را برای خود حفظ کرده بودند: چنانچه امام به کوفه می آمد و پیروز می شد، راه اشکال و ایراد را از طرف امام و مردم کوفه بر خود مسدود کرده بودند; و چنانچه قیام به شکست می انجامید، دلیل و مدرکی از خود بر جای نگذاشته بودند تا با استناد بدان از طرف حاکمان بنی امیه بازخواست شوند . شاید به همین دلیل امام حسین (علیه السلام) در کربلا وقتی این افراد را مورد خطاب قرار داد که «مگر شما نبودید که نامه نوشتید؟» و آنان انکار کردند; آن حضرت نامه ی آنان را حاضر نکرد; زیرا نامه ی بی نام و نشان را به راحتی می توانستند انکار کنند .
ثالثا، چرا باید با توجه به موقعیت بالایی که داشتند و از اشراف کوفه به حساب می آمدند، آخرین کسانی باشند که برای امام نامه نوشتند؟ مجموعه ی این سؤالات ما را بر آن می دارد که اشراف کوفه را از نظر سیاسی گروهی جدای از شیعیان و حزبی در مقابل آنان بشماریم .
تصریح مورخان و محدثان، به گرایش و اعتقاد اغلب اشراف کوفه به مذهب عثمانی و رفتارشناسی سیاسی آنان در جهت گیری این تفکر سیاسی - مذهبی تاییدی بر این سخن است . اشراف کوفه وقتی به نیروهای مصعب پیوستند، شعار آنان «یا لثارات عثمان » بود; به همین دلیل رفاعة بن شداد، که امام جماعت آنان بود، وقتی این را شنید خود را از آنان کنار کشید و گفت: مرا با عثمان چه کار؟ ! با کسانی که بر عقیده ی عثمان هستند نخواهم بود .(طبری، ج 4، ص 524; بلاذری، ج 5، ص 232) جالب توجه این که سلیمان، بزرگان شیعه را که قیام توابین را سازمان دهی و رهبری می کردند، قاتلین اصلی امام حسین (علیه السلام) و اصحابش را اشراف کوفه و عرفا (افرادی که بزرگ یک قبیله و یا گروهی بودند و کار آنان همانند نقیب و نقبا بود) معرفی کرد .(طبری، ج 4، ص 432)
تنها نقطه ی ابهامی که در باره ی سلیمان و پیروان او وجود دارد و تا اندازه ای بدون پاسخ باقی مانده، عملکرد آنان در قیام مسلم در کوفه و تنها گذاردن اوست . تحلیل های مختلفی در این باره ارائه شده است که به نظر می رسد نمی تواند پاسخ صحیح و یا جامعی به این ابهام و سؤال پیچیده ی تاریخی در باره این افراد باشد . آنان گرچه به هر دلیل تاریخی ای که بر ما پوشیده است خود را گناهکار می دانستند; اما از این نکته نیز نباید غفلت کرد که بیش تر رهبران شیعه که نامه ی سلیمان را امضا کردند و با مسلم نیز بیعت نمودند، خود را به امام رسانده، در کربلا به شهادت رسیدند و بدین وسیله بر عهد خود پایبند ماندند و هیچ گونه خدعه و نیرنگی در کار آنان نبود . مانند حبیب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه، ابو ثمامه صائدی (مسئول تدارکات و گرفتن وجوهات برای خرید اسلحه و آذوقه)، عابس بن شبیب شاکری، عبدالله بن سبع همدانی، سعید بن عبدالله حنفی، قیس بن مسهر صیداوی و نافع بن هلال به همراه چهار نفر دیگر .
ابن زیاد نیز عموم شیعیان کوفه را در نخیله همانند زندانی تحت نظر قرار داد تا کسی به امام ملحق نشود و خود ابن زیاد تا روز یازدهم محرم در آن جا ماند و به جای خود عمرو بن حریث را در کوفه نگاه داشت .(بلاذری، ج 6، ص 364)
با این حال یکی از آنان به نام عمار بن ابی سلامه دالانی تلاش کرد تا به شکلی ابن زیاد را در نخیله به قتل برساند، ولی موفق نشد و توانست از آن جا فرار کند و خود را به کربلا برساند که در کنار امام به شهادت رسید .(بلاذری، ج 3، ص 388)
در شب عاشورا پس از سخنان امام و بنی هاشم، اولین کسانی که پاسخ مثبت به امام دادند، کسانی بودند که برای امام نامه نوشته بودند، مانند مسلم بن عوسجه و سعید بن عبدالله حنفی .(همان، ج 3، ص 393) شاید این پیشی گرفتن در اظهار پایبندی به امام، خود اشاره ای به اظهار پایبندی به آن نامه ها بود .
ب) متن نامه ها
محتوای نامه ها نیز بیانگر بی اعتقادی اشراف به حرکت امام حسین (علیه السلام) است . مقایسه ی مضمون نامه های شیعیان با نامه ی اشراف کوفه نشانگر تفاوت بینشی این گروه ها با یکدیگر است . در متن نامه ی سلیمان نکاتی بیان شده که گویای بخشی از اعتقادات تشیع مذهبی است; به طور نمونه، نامه را با اظهار خرسندی از مرگ معاویه و سپاس خدا آغاز کرده و آن گاه از معاویه، به عنوان دشمن ستمگر امام و غصب کننده ی حق امیرالمؤمنین (علیه السلام)، اظهار برائت کرده و جایگاه او را در جهنم دانسته است . آنان در ادامه اضافه کرده ند که امامی ندارند و کسی را جز امام حسین (علیه السلام) به عنوان خلیفه و پیشوا نمی شناسند . در پایان نیز با سلام بر امام و امیرالمؤمنین (علیه السلام) و امام حسن مجتبی (علیه السلام) خط سیاسی - مذهبی خود را معین کرده اند .(طبری، ج 4، ص 261- 262) در نامه ی دیگری می گویند: هیچ کس را جز تو قبول ندارند و به کس دیگری نظر ندارند (همان، ص 262) ; اما در نامه ی اشراف خطاب به امام هیچ گونه اثری از این مطالب دیده نمی شود و با عبارتی نه چندان قوی به امام می گویند: «اگر می خواهی بیا» .
ج) برخورد امام با دو گروه شیعیان و اشراف (نویسندگان نامه ها)
از شواهد بر می آید که امام نیز با گروه سلیمان و اشراف کوفه برخورد یکسانی نداشته و توجه امام به گروه سلیمان بوده است; به عنوان مثال، وقتی امام در منزلگاه حاجر رسید، نامه ای برای کوفیان نوشت .(همان، ص 297) که تنها گروه اول، یعنی سلیمان و شیعیان را خطاب قرار داد و از اشراف نامی در آن نبرد .(خوارزمی، ج 1، ص 334) هم چنین وقتی امام در میانه ی راه با عبیدالله بن حر جعفی دیدار کرد، با اشاره به نامه ی مسلم مبنی بر بیعت اهل کوفه با ایشان، فرمود: اما من چنین نمی پندارم; چون آنان (اشراف کوفه و کسانی که در جبهه ی اموی ظاهر شدند) بر قتل پسر عمویم مسلم و شیعیانش، عبیدالله بن زیاد را یاری رساندند; چرا که این افراد با یزید بیعت کرده بودند .(همان، ج 1، ص 325) هم چنان که امام در شب عاشورا افشا و اعلام نمود که نامه نوشتن این افراد برای آن حضرت، جز مکر و حیله و برای نزدیک شدن به بنی امیه نبوده است .(بلاذری، ج 3، ص 393) بنابراین، معلوم می شود که امام روی نامه ی اشراف حساب نکرده و از بیعت آنان با یزید اطلاع داشته است .
عملکرد امام کربلا نیز درخور توجه است . آن حضرت در آن جا و در برابر عمر بن سعد و سپاه او تنها از اشراف کوفه نام برد و خطاب به آنان فرمود: «مگر شما نبودید که برای من نامه نوشتید و از من برای آمدن به کوفه دعوت کردید؟» جالب این جاست که چرا وقتی امام می خواهد نامه بنویسد شیعیان را مخاطب قرار می دهد; اما در کربلا که سپاه عمر بن سعد در برابر او قرار گرفت تنها از نام اشراف کوفه پرده بر می دارد و هیچ نامی از سلیمان و دیگران نمی آورد; به نظر می رسد امام بسیار حساب شده عمل کرده و علی رغم گناه و کوتاهی سلیمان و شیعیان، آنان را کاملا از اشراف کوفه جدا دانسته است; زیرا آن حضرت به خوبی می دانست که چنانچه از سلیمان و یاران او (که البته تعدادی از آنان در آن موقع در کنار امام بودند و خود را به او رساندند) نام ببرد، سپاه ابن زیاد پس از بازگشت به کوفه آنان را دستگیر و به قتل خواهند رساند . شاهد این که وقتی قیس بن مسهر صیداوی دستگیر شد، ابن زیاد تلاش زیادی کرد تا قیس نام افراد مذکور در نامه ی امام را افشا کند، ولی او چنین نکرد (خوارزمی، ج 1، ص 336) و ابن زیاد هیچ وقت به نام این افراد پی نبرد; به طوری که پس از حادثه ی کربلا به عمرو بن حریث گفت: من از این ترابیه وحشت و واهمه دارم، اما در کوفه کسی از آنان را نمی شناسم .(خوارزمی، ج 2، ص 203)
بنابراین، امام با پرده پوشی از نام شیعیان در فکر حفظ جان آنان بود و این خود کمال رافت و مهربانی و در عین حال عظمت بعد سیاسی امام را نشان می دهد .
در مقابل، از آن جا که اشراف کوفه از نظر فکری با امام نبودند برای افشای خیانتشان نام آنان را بیان کرد تا با این عمل، آنان را خوار، و ماهیتشان را افشا کند . گر چه به نظر می رسد که ابن زیاد از این موضوع اطلاع داشته است; زیرا وقتی که عمر بن سعد از آنان خواست تا به نزد امام بروند و از او سؤال کنند که چرا به سوی کوفه آمده است، هر یک به دلیل نامه نوشتن به امام، از دیدار با آن حضرت طفره رفتند (طبری، ج 4، ص 310; خوارزمی، ج 1، ص 341) این گزارشها یقینا به ابن زیاد می رسید; اما با این حال، پس از کربلا نسبت به این افراد عکس العملی از خود نشان ندادو به عکس، جوایزی نیز به آنان داد .(طبری، ج 4، ص 359; بلاذری، فتوح، ج 1، ص 305) چون هم چنان که امام در شب عاشورا افشا و اعلام نمود نامه نوشتن این افراد برای آن حضرت جز مکر و حیله و برای نزدیک شدن به بنی امیه نبوده است .(بلاذری، ج 3، ص 393) در گفت و گویی که عمر بن سعد در کربلا با امام اشت به این مطلب اشاره شد و امام این واقعیت را تایید کرد .(سبط ابن جوزی، ص 248)
نمادها و شعارهای مذهب عثمانی در کربلا
تفکر عثمانی در کربلا به علت تقابل مستقیم با تشیع واقعی بسیار محسوس تر و آشکارتر ظهور و نمود پیدا کرد . بر اساس نصوص و شواهدی که مورد بررسی قرار خواهد گرفت، بدون شک حداقل بر بخش قابل توجهی از اشراف و فرماندهان و پیادگان و سواره نظام سپاه عمر بن سعد چنین تفکری حاکم بوده است .
این سیاستی بود که از ابتدا بنی امیه آن را دنبال می کردند و هم چنان که معاویه خون خواهی عثمان را بهانه ای برای اظهار مخالفت های خود و مقابله با حکومت امیرالمؤمنین (علیه السلام) قرار داده بود، یزید و حزب اموی نیز به دنبال انتقام از اهل بیت رسول خدا (ص) به انتقام کشته های اجداد کافرشان در بدر بودند . چنان که ابن عباس سیاست بنی امیه را در مقابله با اهل بیت رسول الله (ص) در آن نامه ی شدید الحن خود به یزید به خوبی افشا کرده است; همچنان که به امام حسین (علیه السلام) گوشزد کرد و گفت: بیم آن دارم که مانند عثمان در برابر زنان و اهل بیتت کشته شوی (طبری، ج 4، ص 288) عمرو بن سعید اشدق وقتی صدای شیون زنان بنی هاشم را در مدینه شنید گفت: این شیون و زاری به انتقام آن شیون و زاری ای که بر عثمان شد .(بلاذری، ج 3، ص 417) مروان نیز وقتی سر مقدس امام حسین (علیه السلام) را در مقابل خود دید، روزها و حوادثی را که بر عثمان وارد شده بود به یاد آورد .(سبط ابن جوزی، ص 266)
چنانچه از بعد سیاسی و نظامی به این موضوع بنگریم، این امر طبیعی است که ابن زیاد برای آماده سازی و اعزام سپاهی در برابر امام حسین (علیه السلام) باید این احتمال را با توجه به اوضاع سیاسی کوفه می داد که فرماندهان و نیروهای اصلی، اعم از پیاده نظام و سواره نظام، باید به گونه ای سازمان دهی شوند که پس از خارج شدن از کوفه با دشمن او همدست نشده، بر علیه او به کوفه باز نگردند . در غیر این صورت اولا، چگونه سپاهی را که کاملا گرایشهای شیعی و ضد اموی داشتند، می توانست آماده سازد؟ ! و ثانیا، بر فرض آماده سازی و اعزام چنین نیروهایی با فشار و تهدید، چه اطمینانی بود که چون از کوفه خارج شدند سر به شورش برنیاورده، به امام ملحق نشوند؟ ! شاهد این که بلاذری می گوید از هر هزار نفری که ابن زیاد به کربلا اعزام می کرد تنها دویست نفر آنان به آن جا می رسیدند و باقی در میانه ی راه فرار می کردند; زیرا از جنگ با امام حسین (علیه السلام) کراهت داشتند .(ج 3، ص 387) ابوحنیفه دینوری نیز همین مطلب را تایید کرده است .(ص 254) این کراهت بدان اندازه بود که حتی برخی از عثمانی مذهب ها نیز صحنه را ترک کرده و از کربلا باز می گشتند، مانند هرثمه و شیبان بن مخرم .(طبرانی، ج 3، ص 111; صدوق، ص 119- 120; قاضی نعمان، ج 3، ص 141- 142; ابن عدیم، ج 6، ص 2671- 2620)
این اخبار بر ابن زیاد پوشیده نبوده است و شاید به همین دلیل از مذاکرات عمر بن سعد با امام حسین (علیه السلام) به شدت به وحشت افتاد و به شمر فرمان داد تا چنانچه از دستور سرپیچی کرد بلافاصله او را بکشد و خود فرماندهی سپاه را به دست گیرد . تکرار نامه های ابن زیاد مبنی بر تمام کردن کار و نیز درخواست از فرماندهان نظامی بصره برای اعزام به کربلا مؤید این نکته است .(ابن عدیم، ج 6، ص 2645) گر چه ما دلیلی بر حضور بصریان در سپاه عمر بن سعد نداریم; اما این گزارش نشان می دهد که اوضاع سیاسی سپاه اعزامی و حوادثی که در راه اتفاق افتاده بود، عبیدالله را به این فکر انداخت که باید به افرادی که از نظر فکری با باند اموی و عثمانی همسو هستند توجه کند; به همین دلیل، برخی از فرماندهان سپاه عمر بن سعد و نیروهای دیگر با سخنان، مناظرات و گفت و گوهای خود ماهیت تفکر عثمانی خویش را به منصه ی ظهور رساندند و اگر آنان فرار نکرده و سخنان امام نیز هیچ تاثیری - جز بر افراد بسیار اندکی که به امام ملحق شدند - نداشت نه از روی اکراه و جهل، که از کینه و دشمنی با اهل بیت (علیهم السلام) بود; بنابراین، آن چیزی که نیروهای ابن زیاد را در کربلا جمع کرد و آن جنایات را بر خاندان رسول خدا (ص) به شدیدترین وجه ممکن وارد کردند، چند درهم و دیناری نبود که به جیب این و آن ریخته بودند; بلکه پشتوانه ی فکری و سیاسی داشت که آن را به زبان های گوناگون در کربلا اظهار کردند; بنابراین، معقول نیست و با آنچه در کربلا اتفاق افتاد سازگاری ندارد که بپذیریم سپاهی که تا به کربلا نرسیده است از مقابله با امام حسین (علیه السلام) و شمشیر کشیدن به روی او کراهت دارد و از نیمه ی راه فرار می کند، وقتی به کربلا می رسند یک دفعه روحیات، خواسته ها و اندیشه هایشان آن قدر تغییر می کند که بنا بر تعریف امام سجاد (علیه السلام) هر یک از نیروهای عمر بن سعد با کشتن امام حسین (علیه السلام) رضا و رضوان و تقرب به خدای عز و جل را می طلبیدند؟ ! (شیخ صدوق، ص 547) از این رو، یا باید روایت امام سجاد (علیه السلام) را کذب محض بدانیم و یا این که بر اساس شواهد و دلایلی که تا حال بیان شد و در ادامه نیز خواهد آمد، آنان را کسانی بدانیم که از نظر فکری و سیاسی شعار «یا لثارات عثمانشان » در کربلا و چند سال پس از آن، در مقابله با مختار بلند شد .
برداشت اصحاب امام از نیروهای گرد آمده در کربلا نیز این بوده است; چنان که وقتی قرة بن قیس حنظلی از طرف عمر بن سعد به سوی امام آمد تا از هدف حرکت او به سوی کوفه سؤال کند، آن حضرت از یاران خود پرسید: آی

نظرات شما عزیزان:

نام :
آدرس ایمیل:
وب سایت/بلاگ :
متن پیام:
:) :( ;) :D
;)) :X :? :P
:* =(( :O };-
:B /:) =DD :S
-) :-(( :-| :-))
نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: